تأثیر فرهنگ و هنر ایران در چین
به گزارش مجله دکوراسیون کاشیا، خط نخستین بـار از سـرزمین ایـران به چین رفته. نقاشی و سفال سازی نیز از هنرهائی است که چینیان از ایرانیان آموخته اند.
با تور چین سفری خاطره انگیز را تجربه کنید.
برخلاف آنچه گـروهی بی اطلاع تصور می نمایند هنر نگارگری چین پیوسته تحت تأثیر هنر نگارگران ایرانی بوده اسـت.
بمناسبت بسط روابط فـرهنگی مـیان ایران و چین مقالات و مطالبی در مجلات و یا جرائد نشر می یابد که متاسفانه نوینسدگان آن در اثر عدم اطلاع از قدمت فرهنگی ایران و روابط دیرین فرهنگی میان ایران و چین مطالبی دور از واقع و حقیقت می نویسند و یا کسانیکه خـود را صاحب نظر در آثار هنری می دانند نظراتی درباره نقاشی ایران و چین بر پایهٔ نوشته های افسانه مانند گذشته ایراز و اظهار می دارند که درست خلاف واقع و تحقیق است. از این نظر بجا می داند تحقیق مختصری دربـاره نـفوذ فرهنگ و هنر ایران باستان در فرهنگ و تمدن چین تقدیم دارد تا چراغی فرا راه پویندگان این طریق باشد.
برای بحث دربارهٔ نفوذ فرهنگ و هنر ایران در فرهنگ و هنر چین، در شروع لازم است که اندکی دربـارهٔ قـدمت فرهنگی و هنری این دو ملت کهن سال اطلاعاتی داده شود و دریابیم آنچه را که اسناد و مدارک بدست آمده نشان می دهد قدمت این دو ملت کدام یک از دیگری کهن تر و سابقه دارتر است؟
باید اذعان و اعتراف کـرد کـه سخن گفتن دربارهٔ دو ملت بسیار کهن که می توان آنها را از کهن ترین اقوام و ملل متمدن جهان دانست با فقد اسناد و مدارک کافی واقعاً کاری بسیار خطیر و مشکل است.
ملت ایران هـم چنانکه هـفت هـزار سال تاریخ و فرهنگ و هنر را در پشـت سـرگذاشته، مـلت چین نیز هم آهنگ او از فرهنگی کهن برخوردار است و جای شگفتی است که تاریخ اساطیری و داستانی و باستانی این دو ملت نیز بسیار به یـکدیگر شـباهت و نـزدیکی دارد از جمله، هم چنانکه در تاریخ اساطیری و باستانی ایران آمده کـه دو سـلسلهپیشدادی و (*) آقای رکن الدین همایونفرخ رئیس سازمان کتابخانه های عموی شهر تهران کیانی وجود داشته که بسیاری از هنرها و علوم را رهـبران ایـن دو سـلسله بنیان گذاشته و مردم را بزندگی شهری خوگر ساخته اند در تاریخ باستانی و اسـاطیر چین نیز سخن از دو سلسله کهن و افسانه ای (هیا) و (چپانگ) بمیان آمده است.
بطوریکه میدانیم در اثر کاوش هائیکه اخیراً در ایران انـجام گـردیده (فعلاً) قدمت تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران را تا پنجهزار و پانصد سال پیش از مـیلاد بـه عقب برده است. و این قدمت فرهنگی و مدنیت برای محققان بسیار قابل توجه و ارزش است.
از طرفی در چین نیز بـر اثـر کـاوشهائی که بعمل آمده براساس آن می توان به دیرینگی تمدن و فرهنگ چین پی برد لیـکن آنـچه را کـه امروز باستان شناسان و محققان به استناد آثار بدست آمده از کاوشهای باستان شناسی در چین اعلام می نمایند بـا قـدمت تـاریخ افسانه ای ده هزار سالهٔ آن سرزمین مغایرت دارد و بهمین نظر است که دربارهٔ قدمت تاریخ بـاستانی چـین ناگزیریم به اجمال مروری کنیم و ببینیم تا چه اندازه این کاوش ها و اسناد بـدست آمـده در چـین می تواند وجه تشابه و تبادل فرهنگی و هنری را میان ایران و چین نشان می دهد.
با آنالیز نـتایج کـاوش هائیکه در منطقهٔ نسبتاً محدودی در شمال چین بعمل آمده نشان می دهد که تمدن چین از ایـن قـسمت نـشأت و سرچشمه گرفته است. در این قسمت در اثر کاوشهای بعمل آمده مقداری ظروف برنزی (مفرغ) و کوزه های سـفالی بـدست آمده که همهٔ آنها متعلق به دوران (چانگ) بوده است و به ندرت بـه اشـیاء و ابـزاری برخورد نموده اند که بزمانی پیش تر از این دوران می رسیده است و محققان و باستان شناسان هنوز نتوانسته اند به تحقیق دریـابند کـه اصـل و منشاء تمدن (چانگ) از کجاست؟ و این تمدن عالی و برجسته از کجا آمده و به چه نـحو دورهـء ترقی و تکامل را پیموده است؟
در اطراف این منطقه که تمدن (چانگ) در آن شکوفان شده اقوام نیمه وحشی زندگی مـی نموده اند و کـاوشگران و محققان در آن نواحی به تمدنی که منجر به تمدن چانگ شده باشد بـرخورد نـنموده اند.
در فرهنگ باستانی و تاریخ اساطیری چنین سخن از سـلسلهٔ پادشـاهانی اسـت که آنها را در تمدن سنتی چین بنام سـلسلهٔ (هـیا) می نامند و معتقدند که 17 یا 18 پادشاه در این سلسله از 2205 تا 1785 پیش از میلاد مسیح سلطنت کـرده اند و سـپس بوسیله (تانک) که به (تـانک پیـروز شده) مـعروف اسـت و او مـؤسس سلسله چانگ بوده منقرض شده اند.
سـلسلهٔ پادشـاهان چانگ نیز تا سال 1122 پیش از میلاد سلطنت نموده اند و آنها هم توسط بـنیان گذار سـلسلهٔ (چه ئو) از میان برداشته شده اند.
اما آنـچه قابل توجه و دقت و تعمق اسـت ایـنکه تاکنون هیچ سندی که دال بـر وجـود سلسله ای بنام (هیا) باشد بدست نیامده و تنها سند مخلوط و ادبی که دلالت بر وجـود ایـن سلسله می کند از کاوش های ناحیه (نـان یـانگ) کـشف شده و آنهم بـه اواخـر سلطنت پادشاهان سلسلهٔ چـانگ تـعلق دارد. شهر نان یانگ از بزرگترین شهرهای دوران سلطنت سلسله چانگ بوده است.
سلسلهٔ (چه ئو) این شـهر را (پن) خـوانده اند و این شهر در سال 1400 پیش از میلاد پایـتخت چـین شده اسـت. تـا امـروز در چین سندی کهن تر از سـندی که یاد کردیم بدست نیامده و آنچه تاریخ واقعی یعنی شروع خط را در چین نشان می دهد و در کـاوش ها بـدست آمده، مدارک مخطوط روی استخوان است کـه تـاریخ آنـها از قـرن چـهارم پیش از میلاد تـجاوز نمی کند و این تاریخ ها برای محققان ایرانی بسیار حائز اهمیت و ارزش می تواند باشد. زیرا آثار مخطوطی که در ایران بـدست آمـده اسـت تا پنجهزار سال پیش از میلاد به عـقب می رود و حـروف الفـبائی کـه در ایـران تکوین و اختراع شده و از زمان کورش و حتی از زمان نیاگان او در دست است که تاریخ پیدایش آنها را تا ششصد پیش از میلاد بالا می برد. از طرفی آثار هنری و فرهنگی که در ایران بـدست آمده و نمایانگر تمدنی درخشان و پیش رفته است تا پنجهزار و پانصد سال پیش از میلاد (فعلاً) قدمت و دیرینگی نشان می دهد در حالیکه آثار بدست آمده از مظاهر تمدن و فرهنگ در چین، طبق مستندات خاورشناسان چینی و بـیگانه، از سـه هزار و چهار صد سال پیش از میلاد تجاوز نمی کند دربارهٔ چگونگی سلسله هیا که از آن در داستانهای تاریخی و افسانه ای و اساطیری چین یاد شده، طبق تحقیقات محققان بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد و نه حقیقت زیـرا اساساً هیا بیشتر نام ناحیت و بخشی از مملکت چین بوده است نه نام سلسله و دودمانی.
یانگ پیروزمند در داستانهائی که منسوب به اوست از هیا بنام قـسمتی از قـلمرو حکومتش یاد می کند. در واقع هـیا نـام سرزمین گسترده ایست در شمال که بمعنی (چین) است و سرزمین (چو) که در کرانه های رود (یانگ تسو) تا نیمه راه رود زرد واقع شده است جزو سرزمین اصلی چین نبوده است. بـحث از تـاریخ کهن چین در اینجا بـدین مـنظور بود که در اذهان و افکار تاریخ کهن چین ده تا بیست هزار سال سابقه دارد و با این چنین تفکری که بغلط در اذهان جایگزین شده است بسیار بعید بلکه مستبعد می کند که ملت چـین در اعـصار و قرون گذشته فی المثل خط یا نقاشی یا هنر برنز کاری خود را از ملت دیگری اخذ نموده باشد که قدمت و دیرینگی آن ملت نسبت به سابقه کهن تاریخ و تمدن چین بسیار نـاچیزتر جـلوه کند! قـصد و نظر از بحث دربارهٔ تاریخ کهن چین این بود که بدانیم واقعیت و حقیقت اینست که تاریخ تمدن و فـرهنگ چین (منهای پیدایش خط) از 3400 پیش از میلاد جلوتر نمی رود (چنانکه در این باره در سـطور آیـنده بـیشتر شرح خواهیم داد) و در برابر تا جائیکه کاوش های اخیر در ایران اسناد و مدارک در اختیار باستان شناسان قرار داده و می دهد تمدن و فرهنگ ایـران بـه پنجهزار و پانصد و در برخی نواحی تا ششهزار سال پیش از میلاد به عقب برمی شود و بـنابراین قـدمت فـرهنگی ایران را در این مورد نمی توان نادیده گرفت و از آنجه که نقاشی با خط ارتباط مستقیم دارد زیرا نـخستین بار که بشر بفکر القاء نیت تفکرات خود افتاد آنها را وسیلهٔ نقوش ثـبت و بدیگران القاء می کرد و هـمین نـقاشی های ابتدائی و نخستین است که پایه و بنیان خطوط نقشی یا علائمی گشت و پس از گذشت قرنها بمرور این نقاشی ها ساده تر و بصورت علائم (ادئوگرام) درآمد و سپس راه را برای انتخاب علائم الفبائی بجای علائم نقاشی بـاز کرد و حروف برای نوشتن اختراع و ابداع گشت.
دربارهٔ پیدایش خط در چین، آنچه طبق اسناد و مدارک مسلم شده است نوشته های چینی که در روی استخوان نوشته می شده و بدست آمده از نظر زبان شناسی متعلق بدوران چـانگ اسـت و از نظر تکامل خط، آنچنان پیشرفته و تکامل یافته است که ناگزیر باید پذیرفت چنین خطی نمی توانسته خلق الساعه باشد و لازمه تکامل آن لااقل قرنها فرصت و زمان می خواسته در حالیکه خطوط بدست آمده بـدون هـیچگونه سابقه و دیرینگی ناگهانی پیدایش یافته و آنچنان در مراحل کمال است که با خطوط امروز چین تفاوتی بسیار ناچیز دارد.
براساس همین نظریه است که گروهی از دانشمندان باستان شناس معتقدند تمدن چانگ بـوسیله قـومی که از مغرب یعنی دامنه های غربی جبال مغرب ایران به چین مهاجرت نموده اند بآنجا رفته و نشر یافته است.
در اینجا نکته ای قابل تعمق و دقت است و آن اینکه در تمدن باستانی تبت آثـار بـسیاری از تـمدن و فرهنگ دیرین ایران و مشاهبت و هـم بـستگی کـامل در آن بچشم می خورد و می توان گفت باید برای دریافت نقطه اتصال و نشر فرهنگ و هنر ایران در چین باین نقطه که حلقهٔ اصالتی می تواند بـاشد تـوجه خـاص داشت و بنظر بندهٔ نویسنده، نقطه وصل و ربط و رواج فـرهنگ و هـنر در چین می تواند سرزمین تبت و شهر لهاسا باشد.
دانشمند شهیر و باستان شناس ارجمند پروفسور توچی رئیس آموزشگاه ایزمئوم در رم که در حفاریهای ایـران و چـین و تـبت زحمات فوق العاده کشیده و بخصوص در کاوش های باستانی تبت موفقیت هائی شایان تـوجه بدست آورده در سخنرانی بسیار محققانه ای که در کنگرهٔ ایران شناسان منعقد در رم ایراد کرد نکات جالب توجهی از هم بستگی و نفوذ فـرهنگ و تـمدن ایـران در تبت یاد کرد.
محققان معتقدند که خط به وسیله خراسان بزرگ بـه چـین راه یافته است.
در اینجا تذکر این نکته لازم است که هرگاه سخن از زمان مشخص و فرهنگ آنـ دوران بـمیان مـی آید باید محدودهٔ جغرافیائی آن موقع و دوران را نیز مطمح نظر قرار داد.
فی المثل اگـر از فـرهنگ دورهـء هخامنشی یاد می کنیم الزام آور است که محدودهٔ کشور شاهنشاهی ایران عهد هخامنشی را نیز مـنظور نـظر داشـته باشیم نه اینکه سخن از فرهنگ و هنر هخامنشی بمیان آوریم ولی محدودهٔ جغرافیائی ایران امروز را در نـظر بـگیریم!
دانشمند معروف چین پرفسور الی چی معتقد است که بین یک ماسک یافته شـده در ایـران و کـوزه های گلی بلوچستان و ماسک و کوزه های کشف شده در شهر نان یانگ شباهت و یگانگی خیره نماینده ای وجـود دارد.
در کـنار ظروف و سلاح ها و آلات و ادوات و ابزارهای مفرغی که در کاوش های چین بدست می آید استخوان هائی نیز دیده می شود کـه در روی آنـها خطوطی در نهایت کمال و جمال یعنی با حروف صامت و صدادار منقوش است و ناگزیر باید پذیرفت کـه ایـن خطوط در این مرحلهٔ از کمال می بایست محصول کار چندین نسل و قرنها تجربه بـاشد وگـرنه امـکان ندارد و معقول نیست که یک چنین پدیده ای ناگهانی ظاهر شده باشد.
قدمت خط در چین هـمپایهٔ قـدمت ذوب فـلزات در آن کشور است. بنابراین می توان احتمال داد که چینی ها همان زمان که شیوهٔ ذوب فـلزات را از مـغرب یعنی ایران اقتباس کردند شیوهٔ نوشتن و خط را نیز فراگرفته اند و سپس با ذوق و سلیقهٔ خود آن را کمال و جمال بـخشیده اند.
تـبادل فرهنگی از ایران به چین وسیلهٔ بازرگانان و مبادلهٔ کالا صورت می گرفته و در واقع بـرقراری روابـط بازرگانی موجب نقل فرهنگ و تمدن از ایران بـسوی چـین شـده است و این روابط بازرگانی قدمتش به مـراتب بـیشتر از بوجود آمدن راه کاروان رو ابریشم بوده است.
تصاویر چینی که بر خطنویسی مقدم بـوده بـنام کووان ku-wan خوانده می شده (یعنی اشـارات نـقاشی) و این خـودگویای ایـن حـقیقت است که خط چینی نیز در آغـاز مـانند خط نقاشی در ایران صورت نقشی و تصویری داشته است.
سه ئی چی شی مـومیز (seiieichi-momies) دانـشمند شهیر چینی عقیده دارد که رواج قلم مـو در چین برابر است بـا زمـانیکه فن ساختن ظروف منقوش از ایـران بـه چین رفته است.
بطوریکه میدانیم اختراع سفالگری در ایران وسیلهٔ قومی بنام کاشی شـی انـجام گرفته و بطوریکه تاریخ چین نـیز حـکایت می کند، سفالگری از ایران بـه چـین رفته است.
قلم مـو نـیز از ابداعات ایرانیان برای نقاشی در روی سفال بود و چون خطوط نخستین نیز نقشی و تصویری بود، قـلم مـو بجای قلم امروز برای نوشتن بـکار می رفت و بطوریکه دانـشمند چـینی سـه ئی چی شی معترف اسـت قلم مو نخستین بار همراه با هنر سفالگری و نقاشی بر روی سفال از ایران به چین رفـته اسـت.
سه ئی چی شی هم چنین مـعتقد اسـت کـه در قـرن پنـجم پیش از میلاد صـحنه های شـکار ایرانی و نقاشی آن از ایران به چین رفته و مورد تقلید قرار گرفته است و از روی اینگونه صحنه ها نخستین نـقاشی های چـینی سـاخته شده است.
بطوریکه ملاحظه می شود یکی از محققان و دانـشمندان عـالیمقام چـین خـود پس از تـحقیق بـا صراحت نظر می دهد که نقاشی برای نخستین بار از ایران به چین رفته و مورد تقلید قرار گفته است و آیا جای تأسف و تأثر نیست که فلان خاورشناس بیگانه از رویـ غرض یا بی اطلاعی و به تبعیت او ایرانیان که تنها اطلاعات و معلوماتشان نوشته های خارجی است، بدون تحقیق و تتبع و صلاحیت، در نوشته هایشان پیوسته متذکر این نکته شوند که نقاشی ایرانی منشاء و اصل چینی دارد و ایـرانیها نـقاشی را از چینی ها آموخته اند!!
شادروان پرفسور پوپ که محققی کم نظیر بود در شاهکار جاودانیش هنرهای ایران معتقد است که: از قرن پنجم پیش از میلاد تا قرن هشتم میلادی نفوذ نقاشی ایران در نقاشی چین بـسیار بـوده است.
مفهوم این نظریه آنست که مدت 13 قرن تمام نفوذ نقاشی ایران بر چین حکومت می نموده است و قرن هشتم میلادی مصادف و برابر اسـت بـا قرن دوم هجری.
در رسالهٔ چـینی کـه دربارهٔ نقاشی های معروف چین نوشته شده است چنین آمده است که ته آلیف ایرانی در تلفظ چینی لیه ئی (lieh-i) در زمان سلطنت چه این (ch -in) از دربار ایران بـه دربـار شاهنشاهی چین رفت و او نـقاشی هـنرمند و چیره دست بود که در کارهای نقاشی دیواری نظیر نداشت و اوست که نقاشی مینیاتور ایرانی را برای نخستین بار در قرن چهارم پیش از میلاد بمردم چین شناساند و آنان را با نقاشی آشنا کرد.
بـنابر نـوشتهٔ این رسالهٔ چینی و نام و نشانی که از نقاش ایرانی می دهد و تاریخ آن را ذکر می کند درمی یابیم که این نگارگر ایرانی که از طرف دربار شاهنشاهی ایران به چین رفته زمان او مصادف است بـا دوران فـرمانروائی هخامنشیان و مـیدانیم که در دوران هخامنشیان ایرانیان علاقه و دلبستگی مفرطی به نقاشی های دیواری آنهم از نوع رنگ و روغنی داشته اند و بیشتر داسـتانهای حماسی و جنگ و شکار را در کاخهای پادشاهان و بزرگان خود نقاشی می نموده اند. این مـطلب مـورد تـأئید پزشگ یونانی اردشیر سوم یعنی کتزیاس قرار گرفته و نوشتهٔ او مؤید این حقیقت است. اما آنچه سبب شـده اسـت گروهی بی اطلاع نقاشی ایران را مأخوذ از چین بدانند وجود برخی اشاره ها و یا افسانه ها در ادبـیات پس از اسـلام ایـران است. و از آنجا که آثار مخطوط پیش از اسلام ایران پس از حملهٔ عرب نابود و دستخوش زوال گشت و از طرف دیـگر با تغییر خط در ایران، چون محققان ایرانی دسترسی به منابع تاریخی پیش از اسـلام نداشتند، شایعاتی که وسـیلهٔ مـغرضان دربارهٔ مانی پیمبر و متفکر و اندیشمند ایرانی نشر یافته بود آنان را گمراه و براساس این شایعه ها چنین می پنداشتند که مانی پس از رفتن به چین نقاشی آموخت و در نقاشی چیره دست و ماهر گشت و آن هنر را معجزه خـود ساخت و سپس در ایران به تبلیغ آئین خود پراخت. در حالیکه این افسانه سراپا دروغ و ساخته و پرداخته دشمنان دین و آئینمانی بوده است. و چنانکه خواهیم گفت مانی پیش از اینکه برای ترویج آئینش به مسافرت تـرکستان و خـتاوختن رود در نقاشی مهارت و استادی داشت و نقاشی را یکی از ارکان آئینش شناخته و دانسته بود.
این شایعه های ساخته شده از طرف مبلغان مسیحیت و سپس مسلمانان آنچنان رواج داشت که در آثار نظامی و فردوسی نیز منعکس است و حتی فـردوسی درباره مانی چنین می فرماید.
بیامد یکی مرد گویا ز چین که چون او مصور نه بیند زمین بدان چرب دستی رسیده به کام یکی پرمنش مرد مانی بنام بصورتگری گفت پیغمبرم ز پیـغمبران جـهان برترم ز چین نزد شاپور شد بازخواست به پیغمبری شاه را باژ خواست
بطوریکه ملاحظه می شود فردوسی در این گفته خود مردد است و می فرماید گویا: که مردی از چین آمد. و همین توهمات اسـت کـه مـوجب شده دیگران تصور نمایند نـقاشی از چـین بـایران آمده نظامی او را از مردمان ری دانسته و گفته است:
شنیدم که مانی بصورتگری ز ری سوی چین شد به پیغمبری از او چینیان چون خبر یافتند بـر آن راه پیـشینه بـشتافتند در خصوص مانی فیلسوف و اندیشمند ارزشمند ایرانی که بـراستی مـایهٔ افتخار و مباهات ایرانیان باید باشد جا دارد در اینجا شرحی بسیار مختصر بدهیم. باید گفت معاندان و مخالفان ایران در شروع سعی و کـوششان بـر ایـن بود که مانی را از مردم بابل و در نتیجه سامی نژاد بدانند. پس از ایـنکه دریافتند با نوشته هائی که علیه او در میان مردم منتشر است و در نتیجه نظر مذاهب اسلام و زرتشی و مسیحی و موسوی همه عـلیه معتقدات مانی برانگیخته شده است از این رهگذر مصلحت ندانستند چنین مرد مطرود و مـنفوری را بـخود منتسب دارند اینست که پس از چندی در انتساب مانی به قوم و قبیلهٔ سامی مردد ماندند و بعدها بطور کـلی صـرف نظر کـردند. آنچه مسلم است و اسناد تاریخی و بازمانده و گفته های خود مانی نشان می دهد او فرزند پاپک از شـاهزادگان اشـکانی اسـت و در همدان بجهان آمده و مادرش نیز بانوئی ایرانی بوده است. مانی نخستین کسی است کـه عـلیه فـئودالیسم در جهان به مبارزه مثبت دست یازید و هوادار تقسیم اراضی به کشاورزان گشت و چون نـظرات او بـه مذاق ثروتمندان و محتکران و مالکان و بخصوص موبدان زرتشتی که بعنوان موقوفات آتشکده ها اموال و امـلاک زیـاد بـرای خود گرد می آوردند سازگار نبود و از طرفی علیه هرگونه عوام فریبی و خرافه پرستی و ریا و سالوس مـجاهدت و مـبارزه می کرد خوش نمی آمد این شد که گفته های او موجب طغیان پیروان آئین های زرتشتی و مـسیحی و مـوسوی گـردید و از این جهت پیشوایان و رهبران مذهبی این سه آئین در مبارزهٔ با او و آئینش متحد و متفق شدند و او را از مـیان بـرداشتند و پیروانش را سخت در فشار گذاشتند تا توانستند آئین او را براندازند و بخصوص با نشر آثـارش بـا کـوششی فوق العاده مخالفت می ورزیدند و هرجا سراغ می گرفتند آنرا نابود می کردند و بر ضد او به تبلیغ می پرداختند و تـهمت های نـاروا بـر او بستند و چون قلم در کف دشمن بود آنچه درباره او می نوشته اند همه اش زشتی و پلیـدی و تـهمت است و از این رهگذر آنچه دربارهٔ مانی در آثار گذشته بجا مانده همه مطالبی است که مخالفان او نـوشته اند و چـون هیچیک از آثار او مانند بنگاهیک یا کفالایا در دسترس محققان نبوده تا صحت یـا سـقم نوشته های معاندان را دریابند اینست که هیچ اثـری در دفـاع از مـانی برشته تحریر درنیامده است. گرچه دستورات اخـیر آثـار بسیاری از مانویها در تورفان بدست آمده و هم چنین رساله ها و کتابهائی نیز از او در مصر کشف شـده کـه تاریخ تحریر آنها همزمان بـا خودمانی اسـت لیـکن بـا کمال تأسف همان عوامل معاند و مـخالف تـاکنون نگذاشتند که آثارمانی و مانوی ها نشر یابد و مردم از حقایق مطلع گردند. بـهرحال بـحث در آثار و افکارمانی موضوع و مطلب جـداگانه ایست که جای آن در این مـقال نـیست و باید گفت، این زمان بـگذار تـا وقت دگر. آخرین هجومی که علیه مانوی ها انجام گرفت در زمان ساسانیها و بدست گـرتیر بـزرگ مؤبداست که او باین کار خـود را بـسیار مـباهی و مفتخر می داند و قـلع و قـمع مانویها را از افتخارات زندگی خـود بـشمار آورده و برای ثبت در تاریخ چند کتیبه با حجاری صورتش در نقاط مختلف ایران بجا گذاشته اسـت. بـاید دانست که مانویها پس از هجوم هائی که عـلیه ایـشان می شد نـاگزیر شـدند کـه بصورت آئین زیرزمینی بـه فعالیت خود ادامه دهند و پایان نیز توانستند و توفیق یافتند که بسیاری از معتقدان خود را در آئین های مـوسوی و مـسیحی و زرتشتی و بعد در اسلام بگنجانند و حتی در دوران اسـلامی و در خـلافت بـنی امـیه، چـند تن از خلفای امـوی را تـحت تأثیر تبلیغ خود قرار دادند و آنها را بآئین خود درآوردند و پس از افشای این راز میدانیم که علیه این خلفا طـغیان شـد و مـردم شوریدند و از این زمان است که مبارزهٔ بـا پیروانمانی و افـکار مـانوی ها از طـرف مسلمان شروع گشت.
مانوی ها پیش از اینکه اعراب بایران بیایند به آسیای مرکزی رفته بودند و این مهاجرت در زمان شاپور دوم ساسانی انجام گرفته بود نه دوران استیلای عرب بـر ایران و تا سال 300 هجری مانویان در سمرقند و بخارا معابد و نیایشگاهای دائر داشته اند.
موضوع اینکه چرا در نوشته های گذشته مانی را نقاشی دانسته اند که نقاشی را از چین فراگرفت و نگارستان چین در ادب و شعر فارسی این چنین شهرت یافته اسـت، جـای بحث و تأمل است.
بنابه روایاتی که قابل تعمق و دقت است و می بایست درباره آن تحقیق شود نظریه ایست کهمانی پس از اعلام آئینش در ایران، به وسیله خراسان به افغانستان و ترکستان مرکزی و سپس به چـین رفـت و به نشر افکار و آثارش پرداخت. و این مسافرتمانی به چین موهم و موجب بروز این شایعه شده کهمانی به چین رفته و نقاشی را از چـینیان فـراگرفته و این هنر را معجزهٔ پیامبرش سـاخته و سـپس بایران بازگشته است!
اما چرا در میان ایرانیان از دیرباز چین سرزمین نقاشی و نقش و نگار شناخته شده و نقاشی چینی را بهترین نگارگری دانسته اند؟ بطور خلاصه باین نکته اشاره مـی کنیم کـه:
در زمان اشکانیان مراودهٔ تـجاری و بـازرگانی میان ایران و چین روبه توسعه و برتری گذاشت و چنانکه گفتیم پیش از هخامشنیان هنر سفال گری از ایران به چین رفت و چینیان در این هنر که بآن عشق می ورزیدند سرآمد شدند، خاصه آنکه سفالگران چـینی بـا کشف خاک مرغوب و ورز طولانی توفیق یافتند برای سفال خمیری بسازند که سفید رنگ و ظریف و نازک شود و پس از پختن شبه بلور از کار درآید و بهمین مناسبت سیرامیک یا سفال ساخته شده و مرغوب چین را بـنام چـینی خواندند. سـفال های ساخته شده در چین که برای دستگاه شاهنشاهان چین ساخته می شد بیشتر روی آنها را با نقش و نگارهای رنگین از مجالس پذیـرائی شاه و یا شکار پرندگان و یا افراد خاندان سلطنتی می آراستند. پادشاهان چـین در زمـان اشـکانیان برای پادشاهان ایران جز پارچه های ابریشمین ارغوانی ظروف سفالی اختصاصی سلطنتی هم بعنوان هدیه و ارمغان ارسال می داشتند. ایـن ظروف سفالی که روی آنها نگاره های پادشاهان بود بنام سفال های (بغپوری) نامزد و در میان ایـرانیان مـعروف گـردید. بطوریکه میدانیم پادشاهان چین خود را پسر آفتاب تابان یعنی پسر خدا می خواندند و ایرانیان نیز پادشـاهان چین را بغ پور یعنی پسر خدا می نامیدند که این نام بعدها فغفور شده و بـاصطلاح گفته اند که نام خـاقان های چـین فغفور بوده است در حالیکه این نام فارسی است نه چینی.
بهرحال چون چینی های فغفوری در ایران مورد پسند بود و نقش و نگارهای آن شهرت داشت، نقاشی چینی از این رهگذر در ایران شناخته شده بود و ازایـن رو ایرانیان چینیان را نقاشان ماهر و هنرمندان نگارگر چیره دست می شناختند و همینکه شهرت گرفت مانی برای اشاعهٔ مذهبش به چین هم رفته است این توهم پیش آمد که او نقاشی را هم از چینیان فراگرفته بوده اسـت. در حـالیکه بفرض صحت اینکه مانی برای تبلیغ مذهبش به چین رفته باشد، پیش از رفتن به چین او کتابهایش را نوته و نشر داده بود و یکی از ارکان و اصول آئین او این بود که باید مطلب را برای بـهتر فـهماندن به مردم (عوام) وسیلهٔ تبلیغ سمعی و بصری انجام داد و بهمین علت بود که در خانگاهایش که مرکز تعلیم بود هم کتابخانه دایر کرد و هم اطاق هائی برای آموختن سواد و خط و نقاشی کـردن بـوجود آورد، و نغوشاک های مانوی ملزم بودند که به پیروانمانی خط و نقاشی بیاموزند.
نگارستان نیز در شروع نام تالاری بوده در خانگاه های مانوی ها که در و دیوار آن را با نقاشی زینت داده بودند و در آن اصول عـقاید و افکارمانی نقاشی شده بود. و این هـمان روشـی اسـت که بعدها در کلیسا باب شد و نمونهٔ آن امروز در ایران کلیسای وان و در اروپا کلیسای واتیکان است. ولی مردم عوام که نگارگری را از چین می دانستند نگارستان را هم بـه چـین مـنسوب داشتند و نگارستان چین در ادب و فرهنگ ما بجا مانده اسـت.
در ایـنجا باید متذکر این نکته شد که آئین مانی در ترکستان مرکزی نفوذ و اشاعه فوق العاده یافت و به چین رفت و در چین مـردم فـراوان بـاین آئین گرویدند و در نتیجه باید پذیرفت که مبلغان دینمانی یـعنی نغوشاک ها که از ایران به چین رفته بودند توانستند بار دیگر هنر نقاشی مانی را که سبک ابتکاری مانی و کاملاً ایـرانی بـود در هزار و چهار صد سال پیش از این با بسیاری از عقاید ایرانی و سـنت های آن بـار دیگر در چین رواج و نفوذ دهند. بنابراین درمی یابیم که برای بار دوم نیز وسیله آئینمانی نقاشی از ایران بـه چـین رفـته و آثار هنری آنرا تحت تأثیر قرار داده است.
مکتب نقاشی مانی مکتب خاصی اسـت کـه طـرح و رنگ در آن نقش برجسته ای ایفا می کند. رنگ ها در نقاشی مانوی تند و باجلاست و بیشتر از رنگ های سرخ و سـبز سـیر و روشـن و ارغوانی در زمینهٔ آبی آسمانی با بکار بردن طلا و نقره فراوان برای جلا و تشعشع بـکار مـی رفته است. از نقاشی های مکتبمانی خوشبختانه در سالهای اخیر گذشته از آنچه در تورفان بدست آمده در تـرکستان شـوروی در چـند کاخ متعلق به دوران ساسانیها نیز یافت شده است از جمله در کاخ پادشاهان دیواشتیک در کـاخ افـراسیاب واقع در تپهٔ افراسیاب و باید گفت که سبک و مکتب نقاشی ایرانی پس از حملهٔ عرب تـا هـجوم مـغول همان نقاشی مکتبمانی است و نمونه های بسیاری از نقاشی های دیواری و کتابی دوران دیلمی ها و غزنوی ها و سلجوقی ها در دست اسـت کـه بهترین گواه این مدعاست.
پس از آمدن مغولان بایران بار دیگر روابط فرهنگی و اقـتصادی وسـیعی مـیان ایران و چین برقرار گشت و در این هنگام است که برای بار سوم عنصر نقاشی ایرانی بـا چـین پیـوند تازه ای می گیرد. ولی در زمان شاهرخ هنرمندان ایرانی مکتب نو و تازه ای در نقاشی ایران ابـداع مـی نمایند که این مکتب در دوران شاه سلطان حسین میرزا بایقرا با ظهور دو تن استاد هنرمند یکی منصور مـصور هـروی و دیگری کمال الدین بهزاد باوج اعتلای خود می رسد و این مکتب بهیچ وجه از نـظر اصـول نقاشی صبغهٔ چینی ندارد و کاملاً ایرانی اسـت.
کـسانی کـه از روی عدم اطلاع نقاشی های مینیاتور و کتابهای زینتی ایـرانی را چـینی سازی می خوانند گذشته از اینکه نشان می دهند هیچگونه مطالعه و تحقیقی درباره نقاشی ایرانی نـدارند بـا این قبیل سخنان و نوشته ها بـه فـرهنگ و هنر ایـران خـیانت مـی ورزند و آنرا هنری تقلیدی می نامند در حالیکه خـود چـینیان معترفند که نقاشی اصول و اساسش از ایران به چین رفته است.
منبع: مجله گوهر , بهمن 1351
منبع: یک پزشک