خبرنگاران شاعر یک مصلح اجتماعی و یک کُنش گر فرهنگی ست - مجله دکوراسیون کاشیا

در تهران به دنیا آمده. شهری که به شدت هم دوستش دارد هم از کجی ها و ناهنجاری های اجتماعی و فرهنگی آن گلایه مند است. تقریبا در همه نوشتارهای نقد ادبی اش و همه مصاحبه هایش نگاه جامعه شناختی دارد که البته همین رشته را هم خوانده است؛ حتی در بعضی شعرهایش نیز سویه های جامعه شناسانه وجود دارد. از رضا قنبری تا کنون 17 کتاب منتشر شده که شامل هفت کتاب در زمینه نقد و آنالیز ادبی و ده مجموعه شعر است.

همچنین بیش از شش صد مقاله ادبی و نقد ادبی از او در مجلات ادبی و ر وزنامه ها و خبرگزاری ها منتشر شده که شاید بتوان گفت مقاله نگاه جامعه شناختی به شخصیت های آثار احمد محمود، مقاله انسان در شعر احمد شاملو، مقاله شعر مادر هنرها، مقاله آموزشی ساختار در شعر به زبان ساده برای همه، آنالیز دنیاِ شعری هوشنگ بادیه نشین، و آنالیز دنیا شعری نازنین نظام شهیدی، بعضی از مهمترین مقالات و نقدهای او بوده اند.

مجموعه شعر سرود تهران از او این روزها به چاپ دوم رسیده که شامل اشعاری کوتاه و عاشقانه و یک شعر بلند به نام سرود تهران است که در ابتدای کتاب آمده؛ شعری مشهور که ساختار و زبانی خاص و ریتم و موسیقی خاصی در آن دیده می گردد. گفت گویی صریح اما صمیمی و گرم با این شاعر و منتقد تهرانی داشتیم که می خوانید.

جناب قنبری من قبلاَ با شما تجربه مصاحبه داشتم. یکی از کتاب های شعرتان به نام سرود تهران که شعر مشهور و بلندی به همین نام در آن دارید به چاپ دوم رسیده. شعری دارای سویه ها و نگاه های اجتماعی و فرهنگی و سیاسی به تهران و زیست در تهران که بیان و زبان خاص و حتی ساختار خاصی دارد. من می خواهم با آوردن تکه ای از این شعر بلند، سوالم را مطرح کنم: پایتخت هر کشوری شعر است/ تهران اما بیشتر پای تخت/ فعل های بسیاری از شدن دارد/ و قیدهای زمان و شرط/ مردانش را احاطه نموده است/ مردانی که از صبح تا انتهای سال/ جز اخبار اختلاس و وَرم نموده گی های شهر/ چیز دیگری نخوانده اند سوال من این است که این شعر آیا برای مردم مثلا سی سال بعد هم جالب است؟ برای کسانی که فضای اجتماعی و سیاسی و فرهنگی تهران دهه نود را ندیده اند؟

شما یکبار دیگر هم در یک مصاحبه همین را پرسیدید! آن زمان گفتم و الان هم می گویم، شعری که دارای ادراک و مفاهیم عمیق باشد و در عین حال از منظر ساختاری و زبانی دارای اهمیت باشد، همواره دیده و خوانده خواهد شد و همواره اهمیت دارد، چه الان چه سی سال بعد چه پنج قرن بعد. دو نمونه می گویم و بس؛ مثلا شعر پنج عصر از فدریکو گارسیا لورکا آیا فقط در دوره خودش دیده و خوانده شد؟! نه، تا همین لحظه ده ها بار در سراسر دنیا منتشر و ترجمه شده و خوانده می گردد و یادتان باشد آن هم شعری دارای رویکرد اجتماعی و سیاسی و همچنین عاشقانه بوده است. یا شعر بلندی از دِرِک والکوت به نام زندگی دیگر که به نوعی اتوبیوگرافی او در قالب شعر است، سال ها و بارها خوانده شده و نقد شده و ترجمه شده. پس شما و بعضی دیگر از اهل قلم و رسانه دست بردارید از این نگاه که اگر بازتاب و بازنمودی از فضاها و مفاهیم شهری و اجتماعی در شعرها بود، پس فقط شعری برای همان زمان است! از پایه چنین نگاهی غلط است.

به وجه دیگر این شعر بلند که در ابتدای کتاب تان است بپردازیم. به طور جالبی این شعر با کلمه بنویس آغاز شده و این کلمه در بخش های دیگری از شعر هم آمده. انگار کسی دارد خاطرات یا وصیتی می گوید یا توضیحی می گوید که کسی آن را بنویسد. مثلا بنویس/ از ابتدای سطر، ما حروفِ درد بوده ایم/ افتاده در قیدهای زمان و شرط/ بنویس تهران چقدر به آکَد و سَدوم نزدیک است/ و داستان های خوف و وهم در رَگِ شبانه اش دویده است.... وجود این راوی اول شخص که البته غایب هم هست، و تاکید و امر دستوری بنویس، به شعر لحن و بیان بسیار جالبی داده، و حتا یک نوع کنش و رفتار نمایشی و دراماتیک ساخته. چطور به این راوی اول شخص و این بیان، و اینکه کلمه خطابی و امری بنویس در ابتدای شعر و بعضی بخش های شعر باشد رسیدید؟

این بیش از فکر کردن در لحظه سرایش، محصول ادراک من بود. یعنی آنچه که از شهر و فضای شهری و از کنش و واکنش های اجتماعی و فرهنگی اش در ذهنم طبقه بندی و فهم نموده بودم. شهر خودش یک موجود زنده است، خیابان و کوچه هایش رگ هایش هستند، مردم بافت اندامش و داده های در گردش در حکم مغزش. من درک و دیدی از انسان در کلان شهر تهران و از هنجارها و ناهنجارهای سیاسی و فرهنگی اش داشتم که گمان می کردم اگر مثلا روزی مرده باشم یا تکلم ام را از دست بدهم ممکن است هرگز کسی آن ادراک و دانسته ها را نداند، این حس و این ذهنیت به من ناخودآگاه این بیان و نگره را داد که انگار دارم می گویم تا کسی برای آیندگان ثبت کند، شعر با کلمه بنویس آغاز گردد و همچنین منطقی شبه نمایشنامه ای داشته باشد؛ یعنی انگار کل شعر مونولوگی طولانی است اما با صدایی بلند گفته می گردد تا فرد دومی بشنودش و ثبتش کند. نوشتار از قدیم الایام تا الان راهی برای ثبت و جاودان کردن زندگی و حس ها و اندیشه مردمان بوده، وقتی در جای جای شعر راوی می گوید بنویس همین جنبه تثبیتی و ماندن در پهنه زمان را تداعی می نماید. لحن و حتی موسیقی و تُنالیته خاصی هم در این شعر بلند وجود دارد که هم بار حسی هم بار ساختاری خاصی به این شعر داده است، و این لحن (یعنی نوع به کارگیری و چیدمان کلمات) و این تُنالیته کلامی حاصل درک و دید من، دو دهه تجربیات ادبی من و همچنین تاکید همیشگی ام بر اهمیت زبان و کار زبانی کردن بوده. شعر سرود تهران ناگهانی و بی مقدمه در ذهن ام جرقه خورد و بی مکث آغاز کردم به نوشتن، یادم هست در یک کافه نشسته بودم که ناگهان در مغزم پیچید بنویس، از سطر اول بنویس و بعد کاغذ و اتوماتیک و نوشتن بی امان. بخش اول شعر را آن روز نوشتم و بخش های دیگر در طی سه روز پیاپی به ذهنم می آمد و می نوشتم.

این موسیقی و لحنی که گفتید من در این شعر حسش کردم. مثل جریان باد یا جریان آب انسان را (مخاطب را) با خودش می برد. لحنی در این شعر بود که تا به حال در شعری ندیده بودم و به قول خودتان این لحن حاصل درک و ذهن شماست؛ رضا قنبری ساخته و ارائه اش نموده است. وجه دیگر در این شعر ارجاعات پیاپی به مکان ها و همچنین تلمیح های زیاد است. تلمیح هایی مثل لوط، آکَد، سَدوم و یوسُفی شد. این تلمیح ها مفاهیم خاص و عمیقی را به ذهن متبادر می نماید. بیش از همه آکد برایم جلب توجه کرد. چرا آکد؟ و چرا تهران به آکد نزدیک است؟

هم در ادیان هم در اخلاقیات، انسان به شدت نهی شده از سه چیز: بی تفاوت بودن به جان و زندگی دیگران، ظلم و تعدی به دیگران، و قدرت طلبی و فرصت طلبی. در کلان شهر تهران هر سه این ها را می بینید، زیاد و هر روزه. این ها همان چیزهایی بود که تمدن و شهر قدرتمند آکد را در دنیا قدیم نابود کرد. آکد همه چیز داشت از ثروت تا قدرت و تا تجارت قوی، اما مردمش نسبت به هم بی رحم و بی تفاوت شدند و سیاستمدارانش فقط در سودای ثروت و قدرت بیشتر بودند؛ تاریخ و اساطیر را بخوانید تا بدانید چطور این شهر و فرهنگ اش درهم پاشید و نابود شد. هرچند در این شعر آمدن نام آکد فقط وجه کنایی و تلمیحی دارد اما باید از ادیان و اخلاق و همچنین از تاریخ درس بگیریم که انسانی باروح و باحس و باوجدان بودن شرط اصلی برای بقای فردی و همچنین بقای اجتماعی است.

حالا که به تاریخ اشاره کردید به ذهنم رسید که بارها به بینامتنیت یعنی روابط میان دانش ها و شعر و همچنین اهمیت دانش عمومی برای شاعر اشاره کردید، هم در مصاحبه ها هم در مقالاتی. یک پزشک هم دانش وسیعی از پزشکی دارد اما شاعر یا داستان نویس نمی گردد یا یک شیمی دان یا فضانورد به همچنین. اما شاعر با دانش نسبی و جسته گریخته از مقولاتی مثل فیزیک و تاریخ و فلسفه و غیره یک شاعر بهتر و خاص تر می گردد. درباره این موضوع برایمان بگویید.

بخشی از جواب را خودتان در حرف تان دادید، یک فیزیکدان هم دانش دارد اما لزوما داستان نویس یا شاعر نمی گردد و نمی تواند بگردد. من وقتی مدام از اهمیت کسب دانش و دانش عمومی داشتن برای شاعر حرف می زنم یعنی به تعبیر جامعه شناسی امرِ وقوف، وقوف بَر و اَز مقولات؛ وقوفی نسبی و حتا محدود بر مثلا فیزیک نظری، آناتومی و ساختار پیچیده بدن، تاریخ، ادیان، فلسفه و غیره. این وقوف شاعر بر این مقولات به او ادراک می دهد که به تعبیر موریس مرلو پونتی (از فلاسفه مهم قرن بیستم) انسان بودن و اهمیت انسانی داشتن در دنیا جانداران، اساس و پایه اش همین ادراک است. ببینید، به ساده ترین زبان بگویم، ادراک یعنی آنچه انسان از فضا و زمان و رویدادها و موجودیت های پیرامون خود به حوزه شناخت و معرفت درآورده، و این معرفت و شناخت با وقوف یا همان دانش اندوزی است که ایجاد می گردد. اساس شعر بر همین مبحث ادراک است، اینکه درک شاعر از دنیا و از اتفاقات و از زندگی چیست و در گام بعدی با چه مکانیزم و فنون هنری و ادبی ای آن درک را اجرا و پیاده می نماید.

شاعران چقدر مسئولیت و وظیفه اجتماعی دارند درباره اتفاقات و مسائل بشری و اجتماعی و حتا مسائل دنیای؟ آیا اصلا ادبیات و شاعران مسئولیتی و وظیفه ای دارند؟!

سوال خوب و جالبی هست. ببینید پاسخ این سوال، دو وجه و جواب دارد؛ اگر از نگاه ادبیِ صرف بخواهیم ببینیم پاسخ این است که بعضی شاعران در جای جای دنیا معتقدند شعر صرفا یک هنر است در راستای ایجاد فرم و زیبایی شناسی زبانی و ایجاد لذت کلامی، بنابراین طبیعی است چنین اشخاصی که اینطور نگاهی دارند هیچ وظیفه اجتماعی و مسئولیت اجتماعی ای برای شاعر قائل نیستند؛ اما نگاه و ذهنیت دیگر (که البته نویسندگان و شاعران بیشتری به آن قائلند) این است که ادبیات و در کل هنر، یک سرگرمی و یک سیستم هنر برای هنر! نیست، بلکه شاعر و داستان نویس صدای نسل خودش و صدای جامعه خودش و بازتاباننده ادراکی از مسائل حاد و ضرور دنیا خودش است. و من به این نگاه معتقدم. بله، شاعر وظیفه اخلاقی و اجتماعی دارد در قبال مردم و میهنش و حتا در قبال دنیای که همگی در آن زندگی می کنیم. شاعر یک مصلح اجتماعی و یک کُنش گر فرهنگی و یک فرد دارای هنر کلامی است؛ چنانچه سعدی بوده، حافظ و سوزنی سمرقندی و نیما و شاملو و غیره بودند. این نگاه من است.

سوار شدن بر موج های خبری و اجتماعی چه؟ مثل بعضی افراد که تا جایی جنگ می گردد شعری برای آن جنگ می نویسند؟ یک کشتی تجاری یا تفریحی غرق می گردد شعری برای آن، یا الان که ویروس کرونا همه دنیا را مشوش نموده و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی زیادی هم داشته برای آن!

من چنین چیزهایی را شعر نمی دانم! بلکه نوشتار شعرنما می دانم. یا همانطور که خودتان گفتید موج سواری بر خبرها و اتفاقات! شعر حاصل ادراک است، این را بارها گفته و نوشته ام. درک یک انسان از لحظاتی از زندگی و از انسان و مفاهیم بشری و همچنین از عظمت کیهان و پیچیدگی کیهان، این است که منجر به شعر واقعی و عمیق می گردد. بنابراین اگر کسی توانست ادراکش از جنگ، ادراکش از جان سپردن انسان ها در پهنه دریا یا ادراکش از دنیا کرونایی را در قالب هنری و کار زبانی و ساختارمند بنویسد بله اینجا با شعر روبه روییم، اما نوشتار آنی و حسی و خبرگونه و شعاری از رویدادها نامش شعر نیست و ارزش هنری و تاریخ ادبی هم ندارد.

به عنوان....

ببخشید حرفتان را قطع کردم. فقط چون به کرونا اشاره کردید یادم افتاد این را هم بگویم که قهرمان واقعی نظافت گران شهرها هستند که جان بر کف با کمترین دستمزد دارند شهرهایمان را در دوره کرونا تمیز می نمایند، قهرمان کارمندان رادیو هستند که در این دوره وخیم به سر کار می فرایند تا مردم را سرگرم نمایند، قهرمان اصحاب رسانه هستند که بعضی هاشان مجبورند حضور فیزیکی در محیط کار داشته باشند تا خبررسانی نمایند، و کارگران معدن و هر کارگر نجیب و عزیزی که مجبور است در این دوره خطیر سر کار برود.

نگاه جالبی است. قهرمان تعریفش برای شمای شاعر خیلی خاص و ادراکی بود. به عنوان یک شاعر و یک منتقد ادبی فکر می کنید کدام یک دنیا و بشریت را نجات می دهد، دانش و علم؟ یا هنر و اخلاقیات؟

هیچ کدام به تنهایی بشر را از وضع اسف بار کنونی اش نجات نمی دهد. دانش بدون اخلاق خودش یک تراژدی و معضل بشری ست! اخلاقیات هم به تنهایی راه گشای بشر امروز نیست که پر از ایدئولوژی و تعصبات نژادی و قومی و رفاه طلبی مفرط است، چون بیشتر مردم دنیا اصلا توجهی به اخلاقیات ندارند و صرفا رفاه و آسودگی و منافع خودشان برایشان مهم است. دانش به همراه اخلاق، این دو با هم می توانند انسان امروز و دنیا ملتهب و پر از خشونت ما را نجات بدهند. شما و مخاطبان این مصاحبه را ارجاع می دهم به جمله مهم و شگفت انگیز بزرگترین فیلسوف حوزه اخلاق ایمانوئل لوئینایس : من در برابر هر انسانی مسئولم، انسان در برابر انسان مسئول است چون با وجود انسان های دیگر است که من (یعنی هر انسانی) هویت و معنای وجودی پیدا می کنم. اگر همین حرف لوئیناس را مردم دنیا می فهمیدند، کره زمین جایی بهتر برای زندگی می شد.

مسائل حاد اقتصادی که این روزها گریبان مردم را گرفته و همچنین گرانی کاغذ، تا چه حد به ادبیات ضربه زده؟ ظاهرا کتاب خریدن و کتاب خواندن کاهش یافته و بیشترین حجم مطالعه مردم، در فضای مجازی است.

مختصر و مفید جواب می دهم. یک: شعر جدی، همواره مخاطب کمی داشته، چه چهل سال پیش چه امروز چه بیست سال پیش؛ بنابراین هم تیراژش کم بوده هم مخاطبانش خاص و کم. دو: فقط بحث گرانی کاغذ و بحث مسائل اقتصادی مردم نیست، ساده و رک بگویم، مردم ایران ذاتا کتاب خوان و کتاب دوست نیستند؛ مردمی که یک ساندویچ را به راحتی بیست الی سی هزارتومان می خرند اما به یک کتاب بیست سی هزارتومانی می گویند گران!! سه: چاپ الکترونیک سال هاست در همه جای دنیا رواج پیدا نموده، هزینه های تولیدش کمتر، قیمت کتاب کمتر، و امکان عرضه اش وسیع تر است؛ بنابراین صنعت نشر کاغذی در همه جای دنیا تولیدش کمتر شده است.

گارد و حرف هایتان به فضای مجازی و شاعرنمایان و مسائل نشر قبلا بسیار بود الان انگار از گفتن شان گذشتید! چرا؟!

چون از تکرار حرف ها و بی ثمر ماندن ان خسته ام. گوش شنوایی نه در ناشران نه در مردم وجود ندارد. مردم همچنان سطحیات و شعرنما می خوانند و می خرند! ناشران همچنان بر اساس تعداد فالوور اینستای دلنویسان ازشان درخواست کتاب می نمایند! و شاعران و شعر جدی ایران همچنان مخاطبانی بسیار کم دارند و بس. خب که چه؟! من و دیگر شاعران این ها را برای بار صدم توضیح و تفسیر مفصل هم کنیم، که چه؟! دستاوردش؟! هیچ! آنها که بزرگترین و مهمترین شاعران و نویسندگان عصر خودشان را نمی شناسند و فقط مشتی سطحیات و شعرنما می خوانند و فقط دنبال نماینده مُدها و شوهای ادبی هستند، هیچ رقمه در هیچ زمینه ای امیدی بهشان نیست..

حرفی در انتهای گپ و گفت مان دارید اضافه کنید؟

بله، باور همیشگی ام را تکرار می کنم: شعر راهی به ادراک کردن دنیا است و بدون ادراک، انسان ها فقط مبتلای روزمره گی و تکرارها هستند. فرق بزرگی در روحیه و ساختار ذهنی و نوع رفتار، میان مردمی ست که شعر می خوانند با مردمی که شعر نمی خوانند...