نقد انیمه پسر و مرغ ماهی خوار؛ پرتره شخصی میازاکی از اندوه، مرگ و زندگی - مجله دکوراسیون کاشیا

هشدار؛ نقد انیمه پسر و مرغ ماهی خوار خطر لو رفتن داستان وجود دارد

میازاکی پسر و مرغ ماهی خوار را بر اساس رمانی به نام چطور زندگی می کنی؟ (How do you live?) اثر گنزابارو یوشینو به چاپ سال 1937 خلق نموده است که در تیتراژ هم به آن اشاره می گردد. اما اقتباس نیست؛ برداشت آزاد است. رمان درباره پسری پانزده ساله و رابطه اش با عمویش است و به مفاهیمی همانند رشد معنوی، فقر و تجربه کلی انسان از زندگی است و البته قلدری و زوگویی تماشا در کودکی. انیمه میازاکی درباره پسربچه ای یازده ساله است که مادرش را در حمله ای هوایی به توکیو در جریان جنگ دنیای دوم از دست می دهد و حالا باید به تنهایی با زندگی بعد از مرگ مادر کنار بیاید. البته در فیلم رابطه ای میان پسربچه و یک عمویی قرار است در ادامه قرار بگیرد اما این فقط یکی از بخش های قصه است. این طور که پیداست میازاکی قصه زندگی خودش را از کودکی تا همین هشتاد و چند سالگی در یک 124 دقیقه کمی کشدار اما مثل همواره خیال انگیز و خارق العاده را برای ما به تصویر کشیده است.

نقد انیمه پسر و مرغ ماهی خوار؛ بازگشت پرشور میازاکی

بین زندگی شخصی میازاکی و قصه و شخصیت های پسر و مرغ ماهی خوار شباهات زیادی وجود دارد. ماهیتو در واقع کودکی میازاکی است. پدر میازاکی همانند پدر ماهیتو قصه در کارخانه فراوری اجزای هواپیما کار می نموده. مادرش را در کودکی از دست داده و در دوران جنگ به همراه خانواده اش مجبور به نقل مکان از توکیو شده. مادر میازاکی تأثیر زیادی رویش داشته و منبع الهام بسیاری از شخصیت های زن آثارش بوده است. قصه فیلم هم به طور کلی بر اساس روابط حرفه ای میازاکی با همراهان قدیمی اش ایسائو تاکاهاتا، نویسنده و کارگردان و توشیو سوزوکی تهیه نماینده شکل گرفته است. تاکاهاتا عموی بزرگ است و سوزوکی مرغ ماهیخوار. درون مایه های اصلی اندوه، ویرانی، بازسازی و خیال است. فقط وقتی سال 2018 تاکاهاتا از دنیا می رود، میازاکی تمرکزش را بیشتر می برد روی شخصیت مرغ ماهیخوار و احتمالاً عنوان فیلم هم به همین دلیل پسر و مرغ ماهیخوار شده است. و به همین دلیل است که با توجه به عنوان فیلم فکر می کنی قرار است شاهد رابطه ماهیتو با مرغ ماهیخوار سخنگو باشی اما در واقع او فقط واسطه ای است که قرار است در سرانجام پسرک را به عموی بزرگ برساند.

پسر و مرغ ماهیخوار با حمله هوایی به یکی از بیمارستان های توکیو در نیمه های شب آغاز می گردد. ماهیتو و پدرش و باقی اعضای خانه سراسیمه از خواب بیدار می شوند. چرا که مادر خانواده در بیمارستان است و همه شتابان به سوی او می دوند. ما ماهیتو را می بینیم که میان شعله های آتش به سمت مادرش می دود و مادر در تصویری دلخراش که فقط میازاکی می تواند آن را به تصویری دلخراشانه زیبا تبدیل کند، در آتش از او دور می گردد. نمی سوزد. لحظات دویدن و نزدیک شدن ماهیتو به بیمارستان آنجا که هرم شعله های آتش تصویر را در نگاه ما لرزان و سراب گونه می نماید، به شکل دردناکی شگفت انگیز است. انیماتورها و آقای میازاکی در این لحظات غوغا نموده اند. همین تصاویر است که نوید یک ضیافت بصری دیگر از استاد را به ما می دهد. پای آتش در میان است و این آتش در ادامه باز هم تصاویر و لحظات شگفت انگیزی را خلق خواهد نمود؛ فقط باید کمی صبر کرد.

بعد از این لحظات، ماهیتو را در برابر ناتسوکو، مادر جدیدش می بینیم که از قضا بچه ای را هم از پدر ماهیتو در راه دارد. این خبر را در یک حرکت معذب نماینده برای ماهیتو و برای ما با گذاشتن زوری دست های او روی شکمش به ما و ماهیتو می دهد. ماهیتو و پدرش از توکیو بیرون آمده اند و قرار است از این به بعد در عمارت خانوادگی ناتسوکو که خدمه ای متشکل از چند پیرزن دارد، زندگی نمایند. ماهیتو پسر ساکت و آرامی است و آشکار از فقدان مادر غمگین. در مدرسه جدیدش احساس تنهایی می نماید و طبعاً با تجربه قلدری روبرو می گردد. واکنش او به قلدری تماشا با سنگ به سر خود کوبیدن است که نتیجه خودآزاری بر اثر آسیب روحی است. و باز هم چه تصویر دردناک زیبایی خلق می گردد، وقتی خون از سر شکسته ماهیتو فوران می نماید و بر سر و بدنش می ریزد. از اینجا به بعد ماهیتو مورد مهر مازاد اطرافیانش قرار می گیرد؛ شاید به این طریق فقدان مهر مادری کمی برایش جبران گردد. اما قرار این است این زخم مرهم پیدا کند. مرهمش چیست؟ پیدا کردن مادر یا مفهوم مادر.

میازاکی برای اینکه سفر در جست وجوی مادر ماهیتو را آغاز کند، مثل شهر اشباح مقدمه نچیده است اما مثل همواره از افسانه های فرهنگ ژاپن استفاده نموده و با نمادگرایی مقدمه سفر را خیلی سریع چیده است. مرغ ماهیخوار در منطقه محل زندگی تازه ماهیتو و خانواده اش وجود دارد و مرغ ماهیخوار خاکستری پیغامی را با خود حمل می نماید. در فرهنگ ژاپن مرغ ماهیخوار و از اساس پرنده نماد و پیغام آور مرگ هستند. مرغ ماهیخوار پسر و مرغ ماهیخوار با همان طراحی کاراکتری که از این جور شخصیت های میازاکی سراغ داریم (انسانی در شکم مرغ ماهیخوار با کمی رندی، حماقت ظاهری چندش آور، صدای زمخت اما قلبی پاک) مشخصاً آمده تا ماهیتو را پیش مادرش ببرد. ماهیتو اول مقاومت می نماید و حتی مرغ ماهیخوار را شکست می دهد اما بعد وقتی ناتسوکو به یکباره در جنگل گم می گردد، دیگر مجبور می گردد با او همراه گردد.

دنیا خیال انگیز مثل همواره پر از جانور و اینجا به خصوص پرنده میازاکی از همین لحظه آغاز می گردد. همان منظره ها زیبای همیشگی با ظرافت های خاص خودش، همان موسیقی متن لطیف و مناسب با فضای فیلم ها و قصه های میازاکی. شاید کمی مقدمه چینی طولانی و خسته نماینده ای باشد اما جواهر اصلی در راه است و به زودی بعد از راه رسیدنش لحظات کشدارش را می بخشی. هنوز تا شگفتی های واقعی از راه برسد، راه درازی در پیش است. اول باید چند صحنه کمی عجیب و غریب و کمی چندش آور مثل بالا رفتن قورباغه ها از سر و بدن ماهیتو تا حمله پرنده ها را تحمل کرد (تا دلتان بخواهد در فیلم پرنده هست؛ اگر ترس از پرنده دارید و حتی نسخه کارتونی اش را هم نمی توانید تاب بیاورد این فیلم برای شما مناسب نیست) تا زیبایی و شگفتی نفسگیر از راه برسد. انگار میازاکی دلش نمی خواهد مثل برخی از شاهکارهایش از جمله شهر اشباح از هر طرف موجود و جانور عجیب و غریب و اتفاق بر سر ما بریزد. آشکارا ما را دعوت به صبوری می نماید تا با او همراه شویم و در سرانجام گنج هایش را برایمان رو کند. با اینکه مثل تمام آثار میازاکی می توان از این فیلم هم خوانش سیاسی داشت، به خصوص در نیمه سوم و آخر فیلم و طبعاً این فیلم هم ضد جنگ است، اما مشخصاً روی مفهوم مادر و در بعد دیگر وطن و سفر خیال انگیز و پر از مانع و سختی زندگی متمرکز است.

در دنیا موازی پسر و مرغ ماهیخوار هم دری به سوی زندگی واقعی است هم درهایی که به سوی خیال باز می شوند. انتخاب ماهیتو برای درک زندگی و یافتن هویت خودش که با جست وجوی مادرش میسر می گردد، در واقع انتخاب میازاکی برای زندگی خودش است. این کودک آسیب دیده خیال را انتخاب می نماید تا از گزند تلخی زندگی واقعی در امان بماند و بله، این راه سخت است. هیمی یکی از یاران ماهیتو در سفر قهرمانی اش جایی در فیلم در واقعیت را به او نشان می دهد، و به او می گوید که انتخاب با خودش است. می تواند همین حالا از همین در بیرون برود و پیش پدرش برگردد. اما ماهیتو باید مادر را پیدا کند تا خودش را پیدا کند، بنابراین، انتخابش راه پرخطر است که همانا مسیر زندگی است، نه فقط زندگی مادی که معنوی. اما در عین حال باید به یاد داشته باشد که دستگیره در دنیا واقعی، دنیا ماده را از هم دست ندهد، چون اگر گمش کند، دیگر هیچ راه بازگشتی نیست.

دنیا موازی انیمه پسر و مرغ ماهیخوار در عین خیالی بودن و از قوانین طبیعی پیروی نکردن باز هم استعاره ای از دنیا واقعی است. به خاطر پرندگان زیادی که دارد، می تواند برزخ هم باشد. برزخ روح هایی که آماده ورود به دنیای زنده هستند، اگر اینجا خوراک پلیکان ها و پرندگان دیگر نشوند. به هر حال، تمام فیلم های میازاکی باید یک سری موجود گوگولی ریزه میزه داشته باشد. در پسر و مرغ ماهیخوار این موجودات واراوارا نام دارند که با شکل سفید گردشان نماد نطفه هستند، داده خالص، شیمی خالص. از سویی، شبیه دانه برنج هم هستند و از برگ های گیاه زاده می شوند. (انیمیشن روح (Soul) پیکسار هم چنین تصویری از روح های مانده در برزخ را به نمایش گذاشته است.)

دنیا موازی پسر و مرغ ماهیخوار برزخ پیوند یک مادر و پسر که برای جدایی از هم آماده نبودند. به همان میزان که ماهیتو نمی تواند رفتن مادرش را فراموش کند، مادرش هم نمی تواند پسرش را رها کند. او در قالب بانو حیمی کودکی خودش ظاهر می گردد، الهه آتش است و در بزرخ مانده تا پسرش را ببیند. او هم باید به این نتیجه برسد که پسرش را به واقعیت بسپرد، به مادر جدیدش. ناتسوکو هم برای آنکه بتواند جای مادر ماهیتو را بگیرد و او را مثل فرزند خودش دوست داشته باشد، باید سفری را پشت سر بگذارد و این سفر سخت است. در واقع، چناچه میازاکی در فیلمش نشان داده این مادر اصلی است که باید به مادر دوم اجازه مادری برای پسرش را بدهد. هر سه باید سفر خود را با سربلندی پشت سر بگذارند و در نهایت، مسیر خودشان را بروند.

دنیا خیالی میازاکی این اجازه را به شخصیت های قصه اش می دهد که به محال ها دست پیدا نمایند. در این دنیا مادر ماهیتو بچه می گردد و در همان بچگی با قدرت خارق العاده (یک شخصیت زن قوی تحسین برانگیز دیگر از میازاکی) از پسرش در برابر خطرات دنیا محافظت می نماید. با همان آتشی که در نهایت جانش را می گیرد، چیزی را به او می دهد که هرگز در زندگی واقعی نمی تواند بدهد و چه لحظات زیبایی خلق می گردد. شاهکارش صحنه روبروه ماهیتو با ناتسوکو در اتاقی است که حالا ناتسوکو بیمار در آن در بستر است. ماهیتو سعی می نماید ناتسوکو را با خودش ببرد، اما ناتسوکو با او تندی می نماید و بعد توفانی از کاغذ بین آن ها فاصله می اندازد (انتخاب کاغذ برای آنچه در ادامه قرار است اتفاق بیفتد، منطقی است و خب زیباست). بانو حیمی از راه می رسد و کاغذها را آتش می زند و پسرش را نجات می دهد، در لحظه ای معجزه آسا، حیمی پشت به بالکن با ماهیتو که بی جان از دستانش آویزان است. چه قاب زیبایی. همین یک قاب برای القای احساس مادرانه و رابطه فرزند و مادر کافی است.

مرحله نهایی روبرو شدن با پیر قصه، عموی بزرگ خانواده مادری ماهیتو است. این پیر حتی پیری خود میازاکی هم می تواند باشد. چرا که از دنیای حرف می زند که خودش ساخته و قوانین خاص خودش را دارد و حالا می خواهد آن را به نواده ای که می داند هوش لازم برای اداره و حفظ آن را دارد، بسپارد. خب این می تواند استودیو جیبلی باشد یا هر آنچه میراث میازاکی برای نوه اش یا نسل های بعد از خودش به شمار میرود. البته لازمه اش این است که اول پسربچگی را کنار بگذارد و بعد آن را به دست بگیرد. پسربچگی هم زمانی کنار می رود که مادر فرزندش را رها کند. یعنی هر دو برای جدایی از هم و روبروه با زندگی آماده شوند. انتخاب عجیب و معنادار میازاکی از بین بردن دنیا خیالی از سوی پادشاه، نماینده دیکتاتوری، است. اگرچه پیش از آن هم ماهیتو تصمیمش را گرفته و به خاطر نفرت و شرّی که اول در دنیا خیالی و بعد در وجود خودش احساس می نماید، خودش را گزینه مناسبی برای این کار نمی داند. او در خواب که اولین بار عموی بزرگ را می بیند، سنگ های بنای دنیا خیالی را نفرینی می بیند و بعد رو در رو پیش او اعتراف می نماید که خودش سنگ را به سرش کوبیده و آن را نشانه نفرت در خودش می بیند. شاید به همین دلیل است که می گوید ترجیح می دهد اول عشق را در زندگی با خانواده و اطرافیانش پیدا کند. برای این کار حیمی باید از دری جداگانه به سوی سرنوشت خودش برود و ماهیتو و دیگران به دنیای واقعی برگردند. و این یعنی پذیرش زندگی با تمام ابعادش.

4.5

خوب

نکات مثبت

• مفاهیم قصه ارزش تأمل دارند
• ظرافت های دنیا موازی قصه
• فیلم از جنبه بصری درخشان است
• جادوی همیشگی میازاکی را در فیلم پیدا می کنید

نکات منفی

• مدت زمان فیلم می توانست کمتر باشد
• قصه در برخی بخش ها ریتم مناسبی ندارد
• بیش از حد شخصی بودن اثر تماشای آن را برای برخی از مخاطبان سخت می نماید

نقد انیمه پسر و مرغ ماهی خوار را با این نکته به خاتمه می بریم که از آن فیلم هایی است که وقتی تمام می گردد، تازه متوجه می شوی که چه فیلم خوبی دیده ای. این شامل حال تمام کارهای میازاکی می گردد. برخی از کارهایش در تمام لحظات تو را درگیر خودشان می نمایند و پر از نقل قول های تأمل برانگیزند. تصویر و خط داستانی و شخصیت ها و اعمال خارق العاده انسانی و غیرانسانی شان که جای خود دارند. همواره کار خودشان را می نمایند و همواره تأثیرگذارند. اما پسر و مرغ ماهیخوار بیش از همه چیز درگیر مفهوم است. با تصویر هم عشق بازی می نماید. مگر می گردد نکند؟ همچنان خلاقانه و زیباست. فقط کمی زیادی شخصی است و برای گرفتن حرف اصلی اش باید کل 124 دقیقه را صبر کرد؛ پازلش در این مدت زمان تکمیل می گردد و حرفش بعد از تکمیل تصویر است که در فکر می ماند، شیوا و روشن. شخصی بودنش برای کسانی که مخاطب جدی میازاکی هستند، مسئله ای ایجاد نمی نماید. آن ها آنچه را می خواهند از کار میازاکی دریافت نمایند می نمایند. به هر حال، آخرین کار این استاد انیمه و قصه گویی است. شاید کند و دوپاره بودن فیلم ایرادش باشد. اما اگر ریتم و سیر تحولاتش را مثل خود زندگی در نظر بگیریم، درک و همراهی با آن راحت تر باشد. شاید فرایند طولانی ساختش (گفته می گردد میازاکی هر روز تنها یک دقیقه از فیلم را کارگردانی می کرد) در این ریتم کند و دوپارگی آشکار فیلم نقش داشته باشد، اما در نهایت، راضی ات نگه می دارد. با لبخندی بر لب و چشمانی نم دار.

نقد انیمه پسر و مرغ ماهی خوار دیدگاه شخصی نویسنده است و لزوما موضع خبرنگاران مگ نیست.

منبع: خبرنگاران مگ