گم شدن سوژه ها و زوایای متفاوت جنگ در نگاه نویسندگان، مخاطبان فعلی ادبیات پایداری فقط به دنبال احساس هستند - مجله دکوراسیون کاشیا

گروه فرهنگ و هنر خبرنگاران- طهورا میرزایی زاده؛ شاید کمتر فرد کتابخوان و کتاب دوستی باشد که نام رمان جنگ و صلح به گوشش نخورده باشد. وقتی از آثار شاهکار ادبیات جنگ جهان صحبت می کنیم، این کتاب نمونه اثر خوبی ست که با ظرافت، رمان را به مثابه تاریخ به کار برده است. شاهکاری سراسر شگفتی که شکست را برای طرف شکست خورده جنگ، آنچنان به تصویر می کشد که مایه غرور و سربلندی ملت است. این اثر ادبی جهانی چیزی فراتر از روایت یک جنگ است، و نگاه فیلسوفانه تولستوی به عشق و زندگی و بیشتر عقیده او که می گوید رمان وسیله ای برای آموزش روح و روان است، در سراسر آن جاریست. به طوری که درباره آن می گویند: جنگ و صلح مجموعه ای از تجربیات انسانی است. عشق، نفرت، دوستی، خیانت، کار، جنگ، جاه طلبی، سرخوردگی و تمام احساساتی که یک انسان در طول زندگی اش تجربه می نماید، احساساتی متناقض درست مثل جنگ و صلح..

اما وقتی به آثار ایرانی درباره جنگ و دفاع مقدس برمی گردیم، اثری که قابل قیاس با چنین شاهکار هایی باشد را نمی بینیم و البته در کنار آن اقبال عمومی به زاویه پرداخت های جدید در این مقوله نیز، بسیار کم رنگ است. بر همین اساس در بخش دوم مصاحبه با حامد صلاحی، مدرس دانشگاه سوره و دبیر خبرگزاری کتاب ایران، از این زاویه چالش ها و کاستی هایی را که پیش روی ادبیات دفاع مقدس ایران وجود دارد آنالیز کردیم.

دانشجو: آثار ادبیات جنگ جهان از لحاظ فرم، نحوه پرداخت و نگارش چه ویژگی ای دارند که به آثار خواندنی جهانی تبدیل شده اند؟ و آثار ایرانی در مقایسه با ادبیات جهانی چه کاستی هایی دارند؟

صلاحی: در ادبیات جهان چهره هایی داریم که مسئله جنگ را به عنوان یک مقوله اجتماعی در نظر گرفته اند. آثاری همچون جنگ و صلح از لئو تولستوی، در جبهه غرب خبری نیست از اریش ماریا رمارک، صلیب بدون عشق از هاینریش بل، وداع با اسلحه از ارنست همینگوی، سلاخ خانه شماره پنج از کورت ونه گات یا بسیاری دیگر.

در این باب چند نکته مطرح است:

1. چنین نویسندگانی این کتاب ها را بر مبنای خلاقیت فردی و بدون مداخله بیرونی نوشته اند؛ یعنی هیچ گونه حمایت حاکمیتی پشت آن نبوده است. وقتی یک اثر صرفاً از منظر نویسنده و به عنوان یک اثر ادبی خودخواسته خلق می شود، جایگاهش بالاتر و والاتر است.

تمایز میان آثار داستانی جهان با کتاب های ما در این است که در آثار جهانی، پرداختن به جنگ با یک اندیشه جهانی همراه است.

2. ما وقتی از نویسندگانی مانند تولستوی و همینگوی صحبت می کنیم، از نوادر ادبیات جهان یاد نموده ایم. اگر می خواهیم نویسندگان خودمان را بسنجیم، باید با نویسندگان میان مایه ادبیات جهان مقایسه کنیم؛ اما آن ها را برابر آفرینندگان شاهکار های جهانی قرار می دهیم. باید ببینیم آثار ادبی متوسط جهان در قیاس با گنجینه ادبیات جنگ و دفاع مقدس چه جایگاهی دارند. در چنین حالتی ممکن است مقایسه نزدیک تری صورت گیرد؛ هرچند دردمندانه باید گفت که حتی در این سنجه نیز گامی یا گام هایی فاصله داریم.

دلیل مهم در این زمینه این است که داستان نویسان ما به طور کلی دو قسم اند:

یک وقت داستان نویسی داریم مانند احمد محمود که شاهکاری، چون همسایه ها را نوشته است و داستان نویس بزرگی ست؛ نویسنده ای که قبل از انقلاب آثار داستانی پرشماری منتشر نموده است. او در فضای پس از انقلاب، هم رمان برجسته و پیشگام زمین سوخته را نوشته و هم داستان کوتاه کجا می ری ننه اَمرو؟ را که سرگذشت پیرزنی مستأصل است در جست جوی پسر گم شده اش. نمونه های دیگری هم داریم همانند نادر ابراهیمی، سیدمحمود گلابدره ای و نظایر ایشان. البته انگشت شمارند کسانی که پیش از انقلاب نویسنده بوده و پس از انقلاب هم اثری شاخص درباره جنگ خلق نموده باشند.

دسته دوم نویسندگانی هستند که در کوره انقلاب و یا در آوردگاه جنگ، بنا به رسالت شان نویسنده شده و دغدغه شان را پیاده نموده اند. طبعاً این افراد در وهله اول نویسنده نبوده اند؛ بلکه پاسخ به یک رسالت اجتماعی باعث شده است که به نوشتن روی بیاورند؛ و در ادامه راه آثارشان پخته تر شده است.

از همین رو مستبعد نیست که در سپهر ادبیات دفاع مقدس ما نگاه جهانی وجود نداشته باشد.

3. در اینجا مقوله پرداختن به جنگ نیز مهم است و زاویه نگاه و نوع پرداخت هنری هم می تواند بسیار مؤثر باشد. تمایز میان آثار داستانی جهان با کتاب های ما در این است که در آثار جهانی، پرداختن به جنگ با یک اندیشه جهانی همراه است. مثلا همینگوی در وداع با اسلحه، جنگ را به مثابه یک امر انسانی دیده است. در برخی آثار، این نگاه انسانی پررنگ تر است؛ و یا فراتر از آن نگاه جهان شمولی به این مقوله دارند و یک نظام فکری - فلسفی پشت آثار وجود دارد؛ چیزی که در اغلب آثار ما اتفاق نمی افتد. درواقع منظومه فکری ما در مقایسه با ادبیات جهان آن قدر پردامنه نیست که توقع آفرینش آثار جهانی داشته باشیم.

مطلب مهم دیگر در این زمینه اینکه گاهی اوقات در برخی از آثار مهم ادبیات جهان، ما سوژه ای را در دل جنگ می بینیم که این سوژه الزاماً در آثار ما وجود ندارد. مثلا در وداع با اسلحه، جدای از قوت قلم و قدرت داستان پردازی همینگوی، سوژه دلکشی، چون عشق در دل ماجرا قرار گرفته است. این سوژه ها در آثار ما کم رنگند؛ و آثار عاشقانه ای همانند اشکانه ابراهیم حسن بیگی، کم تر پدید می آید.

از این هم فراتر، نوع نگاه و زاویه دید رمان های خارجی است. مثلا در رمان درخشان گربه بلیتیس (اثر رابرت وستال با برگردان مسعود امیرخانی)، جنگ جهانی را از نگاه یک گربه می بینیم؛ اما آیا این امتیاز را در آثار خودمان هم داریم؟

بیشتر بخوانید؛ سهم کم ادبیات روشنفکری از روایت جنگ

4. بخش مهمی از آثار جهانی، آثاری هستند که نویسنده آن، تجربه ملموس از جنگ داشته است؛ چیزی که شاید در آثار داستانی ما چندان چشم گیر نباشد. مثلاً همینگوی فضای جنگ های داخلی اسپانیا و جنگ هایی از این قبیل را تجربه نموده است. همچنین کم نیستند نویسندگانی که خودشان سرباز بوده و صحنه نبرد را آزموده اند.

دانشجو: آیا غلبه نگاه ایدئولوژیک بر معیار های زیبایی شناختی به آثار دفاع مقدس آسیب زده است؟ و آیا تناسبی میان فرم و محتوا وجود دارد؟

صلاحی: نکته مهمی که وجود دارد این است که یک اثر ادبیات دفاع مقدس، در وهله اول ادبی است و بعد مقدس. وقتی می گوییم ادبیات دفاع مقدس یعنی نخست، ادبیّت آن را پذیرفته ایم و سپس وجه تقدس آمیزش را. بسیاری از آثاری که تحت عنوان ادبیات دفاع مقدس نوشته می شوند، ادبیّت نازلی دارند و سویه اعتقادی شان غلبه پیدا نموده است. از سوی دیگر نویسنده نیز وقتی به مقوله ای می پردازد، در وهله اول نویسنده است و در وهله بعد، یک انسان باورمند.

خیلی از مخاطبان ما پیش و بیش از آنکه در پی ادبیّت مسئله باشند، دنبال این هستند که به لحاظ حسی از اثر جواب بگیرند؛ و کتابی را می خوانند که ذائقه آنان را جوابگو باشد.

هراندازه یک اثر از ادبیّتش فاصله بگیرد، به همان نسبت نه تنها ابزار ترویج فرهنگی نیست؛ بلکه تبدیل به ضدتبلیغ می شود. ما اگر می خواهیم یک مقوله مقدس و حتی یک دفاع مردمی -که مقوله محترمی است- را ترویج کنیم، باید حتماً با ادبیات خوبی آن را بازتاب دهیم. طبعاً وقتی این ادبیات -آن قدر که لازم است- ادبیات نباشد، به سمت شعارزدگی سوق پیدا می نماید. به نظر من، شهسواری سخن در مقوله شعر و داستان دفاع مقدس اولویت دارد؛ و وجه دفاع مقدسی آن در مرتبه پسین است.

دانشجو: به نظر شما عرضه خام دستانه و بی واسطه پیغام ها مسبب شعارزدگی و قابل پیش بینی بودن فرم و داستان است؟

صلاحی: وقتی نگاه، یک نگاهِ قالبی باشد، به همین نسبت فضا هم فضای پیش بینی پذیری می شود. در این صورت، سرچشمه های خلاقیت محدود می شوند و خاتمه بندی ها و پیرنگ ها تکراری و حدس پذیر می شوند. هم اینک اغلب آثار ادبی دفاع مقدس ما به رغم تغایر در حوادث فرعی شان، در سیر داستانی، نسبتاً هم سو و هم سانند. وقتی یک اتفاق، قالبی است، فضای اثر هم به همان نسبت قالبی می شود.

دانشجو: کلیشه گرایی باعث دوری از واقع گرایی و یا حتی تحریف واقعیات در آثار دفاع مقدس ما شده است؟ آیا جدیداً آثاری داریم که بی طرفانه درباره جنگ نوشته شده باشند؟

صلاحی: وقتی که آثار بر مبنای کلیشه نوشته شده اند، نمی توان گفت الزاماً تحریف شده اند. بلکه بخشی از واقعیت بیان شده که هرچند غلط نیست؛ ولی ناقص است. در کلیشه گرایی بخشی از واقعیت رسمی بیان می شود؛ اما در جنبه های غیررسمی جنگ هم نکاتی وجود دارد که هم نکات مهمی هستند و هم جذاب برای مخاطبان گوناگون.

ناگفته پیداست که بیشتر قریب به اتفاق آثار نگارش یافته، آثاری هستند که نگاهشان، نگاه رسمی به جنگ بوده است؛ و این نکته، لزوماً خواسته مستقیم حاکمیت نیست. به این معنا هم نیست که آثار دیگری در این فضا خلق نشده اند. هر سال ده ها اثر خلق می شود که بعضاً نگاه های متفاوت به جنگ دارند. مثلاً گور سفید از مجید قیصری عزیز. این گونه آثار، فضا هایی کم گفته و گاه، ناگفته از جنگ را روایت نموده اند.

بیشتر بخوانید؛ نویسندگان ادبیات پایداری نسبتی با مسائل روز جامعه ندارند

حتی در حوزه مباحث مدافعان حرم هم آثاری با نگره نقد تفکر سلَفی خلق می شوند؛ اما چنین کتبی، روایتی از فضای رسمی ماجرا نیستند. روایتی غیررسمی و در عین حال، درست دارند که در نهایت به زیان جریان سلَفی تمام می شود. البته این نگاه، یک نگاه عمومی به این مسئله است که کاملاً با نگاه متعارف حاکمیتی تفاوت دارد.

دانشجو: چرا آثاری با زاویه دید جدید، آن چنان که باید محل توجه و ترویج قرار نمی گیرند؟

صلاحی: طبیعتاً روایت غیررسمی و نامتعارف از مسئله خیلی محل توجه و ترویج نیست. نکته مهم بعدی به مخاطبان آثار فرهنگی دفاع مقدس برمی شود. مخاطبان این آثار، افرادی هستند که به مقوله دفاع مقدس و شهدای مدافع حرم نگاه اعتقادی دارند و طبعاً به مناسبت نگاه اعتقادی، باوری چارچوب مند دارند.

خیلی از مخاطبان ما پیش و بیش از آنکه در پی ادبیّت مسئله باشند، دنبال این هستند که به لحاظ حسی از اثر جواب بگیرند؛ و کتابی را می خوانند که ذائقه آنان را جوابگو باشد. مثلاً اگر اثری درباره شهید ابراهیم هادی نوشته می شود -که در جای خود بسیار ارزشمند است- در وهله اول برای مخاطب، شناخت این شهید سعید مهم است. البته اگر اثر فاخری باشد، بیشتر لذت می برد؛ اما اگر چنین هم نباشد، غرض اصلی یعنی برقراری ارتباط حسی با شهید و حظ معنوی از مفاهیم مقدس برآورده می شود.

مخاطب کتابخوانی با این زاویه دید، هیچ موقع سراغ کتابی نمی رود که راوی سویه ای انسانی همانند ظلم داعش به زنان است و رویکردی اعتقادی نسبت به شهادت در راه دفاع از حریم اهل بیت ندارد. غالب داستان ها نگاهی را ترویج می دهند که در آن جوانانی از دالان دفاع مقدس عبور ننموده؛ لکن در میانه دایره سلحشوری و شهادت طلبی قرار گرفته اند. کسانی که روایت ادبیات دفاع مقدس را دنبال می نمایند، مخاطب ادبیات مدافعان حرم هم می شوند. این دو مقوله، هم راهند و یکی، امتداد دیگری است؛ راهی تا فراسوی آسمان؛ اما در زمین و زمینه فرهنگ و ادب پایداری.